It's Easy to Protect Your Family's Smile – te reo Māori version

He māmā noa iho te tiaki i te menemene a tō whānau

He kore utu, he ngāwari, he tikanga hou, hei whai māu!

Ō niho te kaupapa

Waea mai ki 0800 TALK TEETH (0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

Me pēhea koe e whakapūmau ai i te mene hauora ki tō tamaiti

Kotahi anō te hiahia o te matua, kia tupu tāna tamaiti i roto i te hauora. Ko te hiahia kia tupu, kia pakari, kia tū tangata ora. He mea tino nui ngā niho hauora i te whanaketanga o te tamaiti, mā ngā niho e pai ai te kai, e tika ai te kōrero ā-waha. He mea nui ki te tangata ōna niho papai, i roto i ngā tau.

Kei tēnei pukapuka ka kite koe i ētahi kōrero me ētahi tohutohu hei tiaki i ngā niho o ō tamariki, hei tiaki i tō mene ātaahua – mō ake tonu atu. Tēnā, pānuitia ēnei kōrero mō te rima meneti kia kite ai koe i ngā kōrero, kia mārama ake ai koe mō te hauora niho. Mehemea he pātai anō āu, ki te hiahia āwhina rānei koe, tēnā kōrero mai ki a mātou i 0800 Talk Teeth (0800 825 583).

Ihirangi

Hei āwhina i a koe

Te pūkōwhai, te kirikita rānei

Te tiaki i ngā niho o ō tamariki

E rima ngā tohutohu mō te kata hauora

He niho i roto i ngā tau

He kai hauora. He niho hauora

Hei āwhina i a koe

He kore utu tēnei ratonga

Kāore he utu mō ngā tamariki o Aotearoa ki te haere mō ngā ratonga taurima taketake i ō rātou niho, mai i te 0 tau ki te 17 tau, arā, kia tae rā anō ki te huritau 18. He mea tino nui kia rēhita wawe koe i tō tamaiti ki roto i tētahi ratonga, kia āhei ai koe ki te whakarite i tōna tirohanga tuatahi. Mō te nuinga o ngā tamariki ko te haerenga tuatahi ki te tākuta niho kei waenganui i te huritau 1 me te huritau 2. Mā ngā kaimahi koe e whakamōhio mō te wā o te haere, ina rēhita koe.

He ngāwari noa iho te rēhita, waea atu ki 0800 Talk Teeth (0800 825 583). Mā mātou koe e ārahi i roto i ngā mahi, mā mātou hoki e tuku atu ngā puka e tika ana hei whakakī māu. Mehemea he tamaiti tāu i te kōhanga reo, i te kura tuatahi rānei, tēnā whakakīia ngā pukapuka, ka tuku mai ai ki te ratonga hauora ā-niho o tō takiwā. Ki te kore koe e mōhio kei hea rawa tēnei, waea mai ki a mātou, peka mai rānei ki www.letstalkteeth.co.nz

Mehemea kei te tau 9 o te kura tō tamaiti, neke atu rānei, kei a koe te tikanga ki te kōwhiri tākuta niho mōna. Me whakakī noa iho ngā puka, ka hoatu ki te tari tākuta niho nāu i kōwhiri.

Mehemea kāore he kirimana o tō tākuta niho ki tō Poari Hauora ā-Rohe, waea atu ki 0800 Talk Teeth, mā mātou e whakarite tākuta niho whai kirimana i tō takiwā.

Te ārahi tāngata kia taurimatia anō

Ki te hiahia tō tamaiti ki ētahi atu taurimatanga ka ārahina koe e mātou ki tētahi atu kaiwhakarato hauora niho. He maha ngā taurimatanga ka noho kore utu tonu, engari ka riro māu tonu e utu ngā taurimatanga pēnei i ngā tākuta whakatika niho tāpiki (kei raro i ēnei ko ngā tauteka niho). Kōrero ki tō ratonga hauora niho ā-rohe mō ngā utu me ngā tikanga utu.

Kaua e mutu te tirotiro

Kaua e tatari mō ngā raruraru niho; haria tō tamaiti kia āta tirohia. Mā tō kaitaurima niho, mā tō tākuta niho rānei koe e whakamōhio kia pēhea te pūputu o ngā haere a tō tamaiti. Ki te tae wawe atu tō tamaiti pakupaku ka tere mōhiotia ngā raruraru, ka taurimatia wawetia hoki. Rapua he wā tirotiro i ngā wā e mata tonu ana ngā whakaaro o tō tamaiti, ā, kia manawareka tonu ō kōrero mō ngā haere ki te tākuta niho. Anei pea he kōrero takatika, me kōrero mō te “hauora” o ngā niho, me te whai “kia ātaahua tonu tō menemene ki te tangata kē.”

Tātou ka whai i te oranga niho

He ngāwari noa iho. He kore utu tonu. Āhakoa pēhea kāore e tūreiti kia rēhita i tō tamaiti

He tapitapi niho

He kore utu te nuinga o ngā taurimatanga ōrite, kei raro i tēnei karangatanga:

• Ina haere tō tamaiti kia āta tirohia ōna niho, ko te mahi nui he mātai i ngā niho mō ngā pirautanga, me te tirotiro i ngā pae me te waha anō hoki, mō ngā raruraru.
• Whakamahia ai he whakaahua roto hei rapu i te niho pirau, me ētahi atu raruraru kāore i te kitea atu.
• Whakamahia ai he pūkōwhai anō hoki, kia tika ai te mata o ngā niho kia kore ai e raru i te pirau.
• Ko tēnei mea te kāpia piere he puru angiangi nei, he puru mā, pania ai tēnei puru ki ngā niho tērā pea ka tīmata ki te pirau haere.
• Ko tēnei mea te horoi he muku atu i ngā kirikita, i ngā poapoa me ngā waro i ngā niho.
• Whakamahia ai ngā aupuru hei tapitapi i ngā niho kua kainga e te pirau.
• Ko te tango rawa he huti i ngā niho kua tino kino te wharanga i te pirau.

Te pūkōwhai te kirikita rānei

Te kirikita: he pūrākau paru

Ko ngā kirikita te paparanga ngāwari, tāpiapia ka tau ki ngā niho ia rā, ia rā. Ki te hē haere tonu, he take te kirikita nō te pirautanga niho me ngā mate o te pae niho. Ka tauhohe ngā huakito i roto i te kirikita, ka puta ai he waikawa whakamemeha i ngā kohuke i roto i ngā niho; i roto i te wā ka puta he kōwhao i ngā niho.

He take tēnei mea te kōwhao nō te mamae me te hēmanawa, te tikanga ā tōna wā kia āta mahia e te tākuta. He pai te paraihe i te niho ki te kirīmi pūkōwhai, kia tika te rārangi kai, kia hoki pūputu kia āta tirohia e ngā kaitaurima niho me ngā tākuta niho, mā ēnei mea katoa e āraia ai te putunga kirikita me ngā kōwhao niho.

Te tiaki i ō tātau niho

He rākau whai tikanga te pūkōwhai hei pēhi atu i te kirikita. He pū māori noa iho ia, ka kitea i roto i te hau, i roto i te oneone, i roto i te wai māori, i ngā tipu me te tini noa iho o ngā kai. Ko te nuinga o te pūkōwhai ka kainga, ka inumia rānei e tātou i takea mai i te wai, i te kai, me ngā kirīmi niho. Ka toutoua ō tātou niho e te pūkōwhai o roto i te kai, i te inu, i te hūware tonu o ō tātou waha, e tiakina paitia ai ō tātou niho.

Hei tiaki te pūkōwhai i ō tātou niho, ā, e rua ōna mahi tiaki niho:

• Hei whakapakari te pūkōwhai i ngā niho whakatipu
• Hei whakatikatika te pūkōwhai i ngā pirautanga i ngā marama tuatahi o te mate

Te tiaki i ngā niho o tō tamaiti

Mā te taitai auau ka piki anō te āhua me te wairua o te tangata, ka āraia te pirautanga niho me ngā māuiuitanga o te pae. Kia tīmata te puta o ngā niho o tō tamaiti, tīmataria ngā mahi tahitahi. Ākina tō tamaiti kia rua rawa ngā taitainga i te rā – kotahi i muri i te parakuihi, kia kotahi i mua i te moe. Kia taea e tō tamaiti te whiu i te pene rākau, kia taea hoki te tuhituhi (kei te takiwā o te rima tau) te tikanga ka taea e rātou ō rātou niho te taitai. Me āta tiaki koe i ngā mahi taitai kia tae rā anō tō tamaiti ki te waru tau.

Me pēhea te taitai

Hei te putanga mai o ngā niho ki te waha o tō tamaiti, me tīmata tonu ki te taitai i aua niho. Hoatu tētahi paninga iti noa o te kirīmi pūkōwhai ki tētahi paraihe ngohengohe iti mō te tamaiti i raro iho i te ono tau, me tētahi rahinga rite ki te pī mō te tamaiti e ono ngā tau, piki ake rānei. He uaua i ētahi wā te taitai i ngā niho o tō tamaiti pangore, heoi anō te kōrero, kia manawanui. Kei hea mai i ngā niho o te tangata hei pūtake mō te tipu pakari o tō tamaiti, kia tipu hauora mai hoki ōna niho pūmau tonu. Tērā pea ka māmā kē atu tō tū i muri i tō tamaiti, ki te āta whakatītaha whakamuri i tōna māhunga i a koe e taitai ana.

I roto, i wahi hoki

Taitaingia ngā mata o roto katoa, te tūtakinga o ngā niho ki ngā pae, a runga hoki o ngā mata ngangau. Kia tae ki mua o ngā niho, me miromiro haere i ngā mata whakawaho katoa, kia tata tonu ki ngā pae.

E tuha, kaua e horoi

Kia mahara koe ki te ako i tō tamaiti kia tuha i muri i te taitainga. Kaua e horoia atu ki te wai nā te mea mā te pakuriki kirīmi niho pūkōwahi huri noa i ngā niho e noho maru ai ngā niho.

Kia kaha ki te kape ā-miro

Ko tā tēnei mea te kape ā-miro he muku atu i ngā kirikita i waenga i ō niho, i raro hoki i te rārangi o ngā pae. Ka tae te mirokape ki ngā wāhi kāore kē e taea e tō paraihe. Me tīmata te kape ā-miro a te tamaiti ina pā haere ētahi niho e rua tētahi ki tētahi. Ka puta mai ēnei āhuatanga ina puta mai ngā niho tuatahi o muri. I te tīmatanga māu tonu e kape ā-miro ngā niho o tō tamaiti, heoi anō ā tōna wā ka mōhio rātou me pēhea te mahi. Kia kotahi kapenga ā-miro i te rā. Ki te kore koe e mōhio me pēhea te kape ā-miro, korero ki tō kaitiaki niho, kōrero mai ki a mātou rānei i 0800 Talk Teeth (0800 825 583).

Te āta titiro ki ngā niho

Āta kōhuretia te ngutu whakarunga o tō tamaiti, kia kotahi tirohanga i te marama, kia pai ai tō titiro ki roto i te waha. He tikanga ngāwari, he tikanga hohoro hoki tēnei kia mōhiotia ai mehemea he pirautanga kei reira i te wā e ngāwari ai te whakatikatika. Kimihia ngā kōiraira mā i te pae niho; ko ngā niho whakamua te tino wāhi mō ēnei. Kimihia hoki ngā wāhi poapoa, ngā wāhi kua makere mai tētahi wāhi o te niho. Āta titiro kei te hauora ō pae, kāore i te pupuhi, kāore rānei i te toto. Toro atu ki tō tākuta niho mehemea he pātai āu. Tēnā waea mai ki 0800 Talk Teeth (0800 825 583) mehemea kāore koe i te mōhio me aha koe.

E rima ēnei kupu tohutohu kia ātaahua ai te kata

1. Kia rua ngā taitainga ki te kirīmi pūkōwhai i te rā.
2. Me hoki auau kia tirohia e te tākuta niho.
3. Kōhuretia te niho ia marama kia āta titiro ki ngā niho me nga pae o tō tamaiti.
4. Kōwhiritia he paramanawa hauora.
5. Inumia he wai, he miraka rānei.

Kia takatika

Kaua e wareware ki te whakatairanga i tō tamaiti mō tōna kaha ki te taitai i ana niho ki te whakapīata i ōna niho kata kia hauora ai

Ngā niho i roto i ngā reanga

Ngā niho kaiū

Kia pakaru mai ngā niho, kua tae ki te wā mō te tīmata ki te paraihe. Ka tīmata ngā niho o te nuinga o ngā kōhungahunga ki te puta mai i te takiwā o te ono marama, hei te ekenga ki te toru tau kua puta mai ngā niho tuatahi o tō tamaiti – e 20 ēnei ‘niho kaiū’. He mea tino nui kia tiakinga ēnei niho nā te mea ko tā ēnei niho kaiū he whakawātea i ngā tūranga mō ngā niho pakeke, ā, hei tō mai hoki ēnei niho tuatahi i te niho pakeke ki tōna takotoranga tika.

I ētahi wā ka tino mamae te pirautanga i ngā niho tuatahi, hei raruraru tēnei mō ngā kai o ō tamariki, mō tōna whanaketanga anō hoki. Hei tohu hoki tēnei pirautanga mō te niho pirau ka puta i ngā niho pakeke. Mā ngā taitainga e rua ki te kirīmi pūkōwhai i ia rā, kotahi i muri i te parakuhi, kotahi i mua i te hokinga ki te moe, e tino āraia ai te niho pirau.

Te wā moe

Whakamoea ngā kōhungahunga ki te kōrero paki, kaua ki te pātara. Ki te moe rātou me te pātara ki te waha, unuhia

Ngā pātara me ngā whakarata

Hei tūkino ngā huka o ngā inu reka, o ngā waireka, o te wai huarākau me ngā miraka huka i ngā niho o ō tamariki, otirā hei te wā moe te tūkinotanga taimaha. Ka pōareare ngā niho o ngā kōhungahunga i te ngotengote mō te wā roa ki ngā pātara he inu reka kei roto, i te moe rānei me te noho mai o te pātara ki te waha. Ki te warea te tamaiti e te moe me te noho tonu o te pātara ki tōna waha, ka iti iho te hūware hei horoi atu i ngā waikawa, koia tērā te take o te pirau. Kia kaha ki te whakamahi i te kapu, hei aha te pātara. Ko te wai me te miraka te mea tino pai. Kaua rawa e kōututia te whakarata ki tētahi mea reka, i te mea hei huarahi tēnei ki te niho pirau. Me āta horoi ngā whakarata kia mā, kia wātea tonu i ngā mea huka, kia haumaru, kia kaua hoki e tukua ki te tangata kē.

Ngā niho pakeke

Hei te takiwā o te ono tau, ka tīmata te puta mai o ngā niho pakeke. Ka haere tonu tēnei āhua kia puta katoa rā anō ngā niho pakeke (hāunga ngā niho ‘wisdom’ nei) hei te takiwā o te 14 tau. Kia pakari haere ngā niho, me haere tonu ngā mahi taitai a ngā tamariki, kia rua taitainga ia rā, kia auau hoki te kape ā-miro.

Me inu wai

Inumia he karaihe wai i muri i te inu waireka – ahakoa he inu ‘diet’ nei

Ngā tau taiohi

He maha ngā hīkoinga hou o tēnei mea te taiohi – ka tīmata ki te kura tuarua, ko te haerenga ki te mahi tērā , ko te wehenga i te kāinga tērā, ko te huringa hei pakeke tērā. He mea tino nui rawa atu te mahara ki te tiaki i ngā niho i ēnei tau. Kia kaha ki te whakamahara i tō taiohi kia hoki auau kia tirohia e te tākuta niho; kāore hoki he utu mō ēnei tirohanga, taea noatia te huritau 18. Kia rua tonu ngā taitainga a ngā taiohi ia rā, otirā ko te tino wā taitai niho hei ngā pō.

Ko ngā ārai waha me ngā ārai tākaro

Me mau ārai waha te tamaiti i te tākaro hei tiaki i ō rātou niho me ō rātou pae. Ki te whara he niho, ki te ngaro rānei, me haere tika kia kite i te tākuta niho. Ki te tukia atu he niho, ki te māunu rawa i te pae, whakahokia atu. Ki te kore e taea te niho te whakahoki, meatia ki te waha o te tamaiti i te taha o te pāpāringa, ki roto i tētahi kapu miraka rānei. Haria te niho me tō tamaiti ki te tākuta niho i runga i te hohoro – tērā pea ka taea te niho o tō tamaiti te whakarauora e te tākuta niho.

He kai hauora
He niho hauora

Te whāngote

Me noho anake ko te whāngote te tikanga whāngai i tō pēpi kia hiahia rā anō te pēpi ki ētahi atu kai, hei te takiwā tēnei o te ono marama. Kia rite te wā mō tō pēpi, ākona rātou ki ngā kai tāpiri e tika ana, me haere tonu ngā mahi whāngote kia eke rā anō ki te kotahi tau te pakeke, neke atu rānei.

He kai pai mō ngā niho

Kāpā ia kotahi anō te tikanga tiaki niho, he tikanga anō i tua atu i te taitai niho. Kei te āhua o ngā kai ka kainga e tātou ētahi āhuatanga e piki ake ai ngā waikawa i roto i ō tātou waha, hei take ēnei nō te pirau. Kei te kahanga atu o ō tamariki ki te kai i ngā kai reka me ngā inu reka – pēnei i ngā rare, i ngā keke, i ngā pihikete, i ngā waihuarākau me ngā inu waireka – ko te nunuitanga atu o ngā kōwhao ka puta ki roto i ō rātou niho.

Ki te whāngai koe i ngā kai me ngā inu reka ki tō tamaiti, kia whakawhāititia ēnei whāngainga ki te wā kai, i ētahi wā noa iho (kia iti iho i te kotahi whāngainga i te wiki.) Ko te hūware te tino ārai o te tinana i ngā pirautanga niho – hei whakakapi te hūware i ngā kohuke i roto i ngā niho, hei horoi atu hoki i ngā waikawa. Kia pai ai te mahi a te hūware, puritia te maha o ngā kainga a tō tamaiti ia rā, ia rā. Kia toru ngā kainga matua, kia rua kainga paramanawa ia rā. Meatia ngā niho kia whakatā i te huka, kia kaha ki te whakarato paramanawa hauora i waenga i ngā kai.

He paramanawa pai mō ngā niho

• He parāoa
• He tīhi
• He huawhenua mata
• He papawiti kore huka, kore tote
• He nati
• He miraka tepe

He karaihe inu

Ākina tō tamaiti kia inu i tētahi karaihe wai i muri i te inumanga reka. Ahakoa kāore he huka o roto i ngā inu ‘diet’ mehemea he waikawa, pēnei i te ‘diet cola’ hei take ēnei mō te niho pirau i tō tamaiti. Ko ngā inu tino pai rawa mō ngā niho o tō tamaiti ko te wai me te miraka. He huka kei te nuinga katoa o ngā inu i tua atu i ēnei, ahakoa i ētahi inu ka takea mai te inu i te huka māori nei, pēnei i te wai huarākau. Me rāhui ngā inu reka mō ngā wā o te kai anake (mehemea ka inu i te inu reka, pai kē pea te waiho), whakamahia hoki he ngongo. Whakamanawatia tō tamaiti kia kōwhiritia he wai – he mata tonu, he ngāwari hoki te utu!

E hia ngā huka o roto?

Drink	Sugar content
Te wai	Kāore kau he huka
Te wai whai reka	2.5 tīpune
Te miraka	Kāore kau he huka
Te miraka whai reka i te kātene (1 kapu p/250ml)	3 tīpune
Te wai huarākau i te kātene (1 kapu/250ml)	7 tīpune
Te inu pūngao (1 kapu/kēne 250ml)	6.5 tīpune
Inu hākinakina (pātara 600ml)	10 tīpune
Inu waireka (1 kēne/355ml)	10 tīpune

He ratonga hauora niho kore utu kei tō takiwā

He kore utu, he ngāwari, he tikanga hou, hei whai māu!

Ō niho te kaupapa

Waea atu ki 0800 TALK TEETH (0800 825 583) www.letstalkteeth.co.nz

Manatārua © 2009 Te Manatū Hauora.

It’s Easy To Protect Your Family’s Smile.

He mea whakaputa i te marama o Ākuhata 2009 e te Manatū Hauora
Pouaka Poutāpeta 5013, Te Whanga-nui-a-Tara, Aotearoa

ISBN 978-0-478-33947-5 (Print)
ISBN 978-0-478-33944-4 (Online)